Op weg naar een inclusieve samenleving
Gezamenlijkheid en meedoen zijn sleutelbegrippen in de participatiemaatschappij. Toch hebben lang niet alle Nederlanders in dezelfde mate toegang tot welvaart en welzijn, maatschappelijke voorzieningen en regelingen. KNHM foundation sprak met drie experts over het doorbreken van bubbels, systematische uitsluiting en de veranderde perceptie op achterstandswijken: “Dertig jaar geleden werd ‘de wijk’ ineens een multiculturele wijk.”
Een inclusieve samenleving, gelijke kansen en diversiteit. Het zijn idealen die in veel beleidsstukken en politieke visies worden beleden en ook wekelijks in het nieuws opduiken. Toch leert de praktijk dat een inclusieve samenleving nog ver weg is. “We doen in Nederland graag alsof onze samenleving heel gelijkwaardig en toegankelijk is”, zegt Renée Frissen, oprichter en directeur van actieonderzoekbureau OpenEmbassy. “Maar helaas is dat niet zo. Uitsluiting speelt in alle geledingen van onze maatschappij: van hoe we dingen financieren tot hoe we taal gebruiken, en van de organisaties die we oprichten tot het beleid dat we ontwikkelen.” “De mechanismen van in- en uitsluiting die over mannen en vrouwen gaan, gelden ook voor andere vormen van diversiteit”, zegt Jannet Vaessen, oprichter en directeur van WOMEN Inc. “De inconvenient truth die ik in al mijn verhalen probeer over te brengen, is dat de tegenstellingen tussen de verschillende groepen groter worden. Vooral in sociaaleconomisch opzicht. De armen blijven arm, terwijl een kleine elite steeds rijker wordt. Pas als mensen die het zelf goed hebben en die besluitvormende posities bekleden erkennen dat zij de kloof groter maken, kunnen we groeiende sociale ongelijkheid echt aanpakken.”
Copingmechanismen
De aandacht voor diversiteit en inclusie is de laatste jaren wel sterk toegenomen. Jannet: “Dat is een positieve ontwikkeling, maar het werd ook wel tijd! Toen ik vier jaar geleden het boek Iedereen Inc. schreef, stond inclusiviteit niet eens in het woordenboek. Nu komt het onderwerp wekelijks op het nieuws voorbij. Logisch, want er zijn steeds meer mondige burgers, die vinden dat hun stem onvoldoende wordt gehoord. Dat geluid wordt door internet en internationalisering enorm versterkt. Kijk maar naar bewegingen als MeToo, Black Lives Matter of Kick Out Zwarte Piet.”
“Tegenwoordig zijn er steeds meer jonge mensen met een migratieachtergrond die hun stem in het publieke debat laten horen”, beaamt Dionne Abdoelhafiezkhan, partner en oprichter van sociaal innovatiebureau IZI Solutions. “Waar de eerste twee generaties allerlei vermijdende copingmechanismen hadden om met uitsluiting om te gaan, zeggen veel mensen van de derde of vierde generatie: ik ben hier geboren, ik ben hier opgeleid en ik wil op een volwaardige manier in de samenleving participeren.”
Jannet Vaessen, oprichter en directeur van WOMEN IncRenée Frissen, oprichter en directeur van actieonderzoekbureau OpenEmbassy
Dionne Abdoelhafiezkhan, partner en oprichter van sociaal innovatiebureau IZI SolutionsFrank van Bussel, voormalig directeur van KNHM foundation
Community-gevoel
Ook voor KNHM foundation zijn inclusie en diversiteit belangrijke actuele thema’s. “Meedoen is misschien wel de kerngedachte in de burgerinitiatieven die we ondersteunen”, zegt (inmiddels voormalig) directeur Frank van Bussel. “Al zijn we als organisatie nog niet zo bewust met inclusie en diversiteit bezig. KNHM foundation is van oudsher vooral actief in kleinere dorpsgemeenschappen op het platteland. Daar vormen arm en rijk of theoretisch en praktisch opgeleid vaak samen een gemeenschap en weten de bewoners elkaar ondanks de tegenstellingen te vinden. In de grote steden, waar we tegenwoordig steeds vaker projecten ondersteunen, is minder snel een community-gevoel en zijn de tegenstellingen groter, zeker in wijken met een laag sociaaleconomische status.”
Renée: “Die tegenstellingen hebben ook te maken met het feit dat we anders naar wijken in grote steden zijn gaan kijken. In zijn boek Mijn ontelbare identiteiten beschrijft antropoloog Sinan Çankaya hoe zijn buurt van oudsher een plek was waar bewoners elkaar ondersteunden en van elkaars verworvenheden profiteerden. Tot dertig jaar geleden de perceptie begon te veranderen en ‘de wijk’ steeds meer een multiculturele wijk werd. Het frame werd ineens: daar wonen mensen van verschillende afkomst en daar komen veel problemen uit voort.”
Gedachtenkronkels
Zijn we achterstandswijken gaan stigmatiseren? Dionne: “Ik denk dat we de bewoners zijn gaan stigmatiseren. De bril waardoor veel mensen nu kijken, zorgt ervoor dat mensen met een migratieachtergrond als een groep met problemen worden weggezet. Als een kind met een Nederlandse achtergrond een uitdaging heeft op het gebied van taal vraagt de leerkracht al gauw of het kind dyslectisch is. Iemand met een migratieachtergrond heeft meteen een taalachterstand. Met de aannames over een groep gaan we voorbij aan iemands persoonlijke verhaal. Dit gebeurt nu ook met ‘de witte man’. Die wordt nu in de hoek gezet door vrouwen, de lhbtiq-gemeenschap en mensen met een migratieachtergrond. Hij krijgt de schuld van alle ongelijkwaardigheid. Maar dé witte man bestaat niet, evenmin als dé Marokkaanse-Nederlander en dé vrouw van dertig-plus die allang kinderen had moeten hebben. We moeten af van die rare gedachtenkronkels.”
Frank: “Het stigmatiseren en daarmee uitsluiten van groepen mensen is een hardnekkig probleem. Tegelijkertijd geloof ik ook dat er in veel wijken daadwerkelijk veranderingen gaande zijn. Zoals verdringing aan de onderkant van de arbeidsmarkt, door de instroom van goedkope arbeidskrachten uit Oost-Europa. Dat is een reëel gegeven.” Jannet: “Ja. Maar de vraag is: nemen we dat de praktisch opgeleide Nederlanders kwalijk, of ontstaan de problemen in zo’n wijk omdat meer welgestelde Nederlanders op plekken wonen waar mooiere huizen staan? Met andere woorden: is de oplossing fix the people of fix the system? We kunnen blijven denken: het lukt die arme mensen in een achterstandswijk steeds maar niet om hoger op de maatschappelijke ladder te klimmen. Maar we kunnen ook nagaan welke instanties er in die wijken actief zijn. En welke machts- en mediamechanismen deze situatie hebben gecreëerd.”
Andere perceptie
Wat voor rol spelen media bij de uitsluiting van groepen mensen? Renée: “In media en politiek krijgen mensen vaak het verhaal aangereikt dat andere mensen de grootste oorzaak zijn van hun maatschappelijke achterstand. In praktijk blijkt dat vaak helemaal niet te kloppen. Twee jaar geleden nam Stichting Nieuw Thuis Rotterdam het initiatief om 200 huizen te kopen, waar ze Syrische gezinnen konden plaatsen en begeleiden. Aanvankelijk was er erg veel weerstand tegen de plannen. Althans: dat was het verhaal dat in de media bleef hangen. Maar wat er in werkelijkheid gebeurde was dat de mensen met de meeste weerstand de Syrische nieuwkomers verwelkomden met kleine knuffelbeertjes, die van hun eigen kleinkinderen waren geweest.” Frank: “Het grote nadeel van bubbels in de media of in de beeldvorming is dat ze je nieuwsgierigheid wegnemen. Daardoor ben je veel sneller geneigd om iemand als andersdenkend of zelfs als vijand weg te zetten. Mijn moeder, die een katholieke achtergrond heeft, had vroeger een negatief beeld van homoseksualiteit. Tot ik een keer een bevriende lesbische studiegenoot mee naar huis nam. Toen was het probleem meteen uit de wereld. Als mensen met elkaar gaan praten, zorgt dat vaak voor een hele andere perceptie.”
Institutioneel racisme
Hoe kun je als organisatie en als individu bijdragen aan meer een inclusieve samenleving? Jannet: “Door niet in slachtoffers te denken, maar door je af te vragen wat je zelf kan doen. Bijvoorbeeld: kies je voor je kinderen liever een witte of een gemengde school? Ik denk dat ze op een gemengde school meer leren. En kijk je bij een vacature in je organisatie naar wat je nog niet in huis hebt of ben je per ongeluk bezig om jezelf te klonen? Maar er zijn ook veranderingen die je echt op systeemniveau moet aanpakken. De groeiende ongelijkheid is inherent aan onze economisch gerichte, kapitalistische manier van samenleven. Als we werkelijk een inclusieve samenleving willen realiseren, zal daar iets moeten veranderen.” Dionne: “Het is heel goed dat er in het publieke debat nu veel wordt gesproken over institutioneel racisme, dezelfde machtsmechanismen zie je ook terug bij man-vrouw verhoudingen, bij mensen met een arbeidsuitdaging, bij mensen die tot de lhbtiq-gemeenschap behoren, en ga zo maar door.”
Maatschappelijk middenveld
In hoeverre slagen buurt- en wijkinitiatieven erin om inclusief te werk te gaan? Renée: “Dat wisselt enorm. In Gelderland hebben wij veel buurtinitiatieven gesproken die zich richten op de integratie van nieuwkomers. De initiatiefnemers hebben vaak superleuke dingen bedacht, maar vervolgens blijken er helemaal geen mensen uit de buurt op af te komen. Zo’n mismatch komt vooral omdat veel initiatieven niet vraag- maar aanbodgericht te werk gaan. En omdat hun teams meestal geen afspiegeling van de doelgroep vormen. Dan krijg je de situatie dat witte mensen activiteiten bedenken voor nieuwkomers en in een helpende rol schieten. Dat werkt echt niet meer.” Dionne: “In het maatschappelijk middenveld zijn veel welzijnsorganisaties enorm gebureaucratiseerd, waardoor ze hun voelsprieten in de buurt helemaal kwijt zijn geraakt. Organisaties als KNHM foundation proberen juist invloed terug te geven aan mensen die in een systemische benadering over het hoofd worden gezien: buurtbewoners, sleutelfiguren, informele organisaties. Stichting Carabic in Amsterdam heeft tijdens de eerste lockdown meer voedselpakketten samengesteld dan welke voedselbank ook. Als je als overheid of als KNHM foundation dat soort lokale initiatieven weet te faciliteren zet je mensen echt in hun kracht.”Dit interview verscheen in onze Werkplaats.
