Appartementen in de oude school

Hoe geef je een nieuwe bestemming aan een leegstaande basisschool? De bewoners van het Noord- Limburgse Castenray bedachten een originele oplossing. Ze transformeerden een voormalig schoolgebouw tot appartementen voor ouderen. Hun initiatief wordt inmiddels in drie andere dorpen in de gemeente Venray nagevolgd. Katalys tekent, denkt en financiert mee.

In de Venrayse dorpskernen Castenray, Geijsteren, Veulen en Vredepeel staan de basisscholen al jaren leeg.  Zoals in veel kleine kernen in Nederland hebben basisscholen in deze dorpen, vanwege lage leerlingaantallen en fusies, hun deuren moeten sluiten. De panden staan vaak enkele jaren leeg. Of liever gezegd stonden, want de afgelopen jaren zetten bewoners van de Noord-Limburgse dorpen zich met man en macht in om leegstaande schoolgebouwen een nieuw leven te geven. De scholen worden omgevormd tot appartementen voor vooral oudere dorpsbewoners. De bewonersinitiatieven leveren daarmee een belangrijke bijdrage aan de leefbaarheid in de dorpen, ziet ook Jac Derikx, voorzitter van de stichting Nève de Meister. Zijn stichting is verantwoordelijk voor de transformatie van de voormalige basisschool in Geijsteren tot een wooncomplex voor senioren. Jac: “Door het realiseren van betaalbare zorgappartementen kunnen ouderen die wat meer hulp nodig hebben op hun oude dag in het dorp blijven wonen. Dat levert veel sociale winst op. Oudere dorpsbewoners kunnen in een veilige en vertrouwde omgeving met elkaar in contact komen en mantelzorgers hoeven geen grote afstanden af te leggen om zorg te kunnen leveren. Bovendien kunnen in de vrijgekomen woningen weer jongeren terecht, die anders misschien buiten het dorp naar een woning zouden zoeken.”

Het idee om leegstaande basisscholen een woonbestemming te geven, ontstond vijf jaar geleden in Castenray. Daar lanceerde de dorpsraad het plan om de voormalige basisschol De Stek in te richten als een ontmoetings- en woonzorgcomplex voor minder valide en invalide ouderen. “In Castenray zijn nauwelijks nog voorzieningen voor senioren die op zorg zijn aangewezen,” zegt Bert Arts, voorzitter van de dorpsraad en initiatiefnemer van het eerste uur. “Dat betekent dat ouderen met een toenemende hulpbehoefte al gauw gedwongen zijn om naar een grotere plaats te verhuizen, waar ze vaak niemand kennen. Als dorpsraad vroegen we ons af of we die zorg niet dichterbij konden organiseren, in een schoolgebouw dat toch al jaren leegstond.”

Betrokkenheid

Het idee groeide uit tot een levensvatbaar initiatief. Op 13 juli 2019 opende Residence De Stek haar deuren: een ontmoetings- en woonzorgcomplex met ruimte voor vijf appartementen en een gezamenlijke ontmoetingsruimte. Het project, in 2020 winnaar van de jaarlijkse leefbaarheidswedstrijd Kern met Pit, is inmiddels niet meer uit het dorp weg te denken. Bert: “De appartementen zijn vanaf dag één bewoond en de betrokkenheid en steun vanuit het dorp is heel groot. Tijdens de bouwwerkzaamheden hebben ruim 40 vrijwilligers zich met veel enthousiasme voor de school ingezet, en ook de vrijwilligersgroep die zorg daagt voor het huiskamerproject heeft geen moeite om aan mensen te komen. Dit is echt een initiatief dat in het dorp leeft.”

Inmiddels is het voorbeeld van Castenray nagevolgd in drie andere Venrayse kernen. In Geijsteren hebben bewoners in de voormalige St. Willibrordusschool vijf zorgappartementen voor ouderen gerealiseerd, waarvan er al vier verhuurd zijn. In Vredepeel heeft stichting Regina Pacis Vredepeel een vergunning gekregen om de leegstaande basisschool te verbouwen tot sociale huurwoningen voor ouderen én jongeren. Ook in Veulen zijn uitgewerkte plannen om de voormalige Antoniusschool te transformeren tot vijf levensloopbestendige appartementen, voor ouderen mét en zonder zorgbehoefte. De initiatieven blijken in een enorme behoefte te voorzien. “We zijn nog volop bezig om de bouwvergunning en de financiering rond te krijgen,” zegt Annie Timmermans, voorzitter Stichting Antoniushof. “Toch krijg ik al regelmatig dorpsgenoten aan de telefoon die vragen hoe ver we zijn. En of ze zich al kunnen inschrijven. De belangstelling is echt overweldigend.”

Draaiboek

Door het verbouwen van de scholen slagen de vier kernen er niet alleen in om meer ouderen aan het dorpsleven te laten deelnemen, maar realiseren ze ook een ontmoetingsfunctie voor jong en oud.  In Castenray en Geijsteren beschikken de appartementencomplexen over een gemeenschappelijke ruimte waar bewoners binnen kunnen lopen. Ook in Veulen voorzien de plannen in een kleine gemeenschappelijke ruimte en een dorpstuin, waar mensen uit het dorp elkaar kunnen ontmoeten. Annie: “In ons dorp zijn relatief veel alleenstaande ouderen, waarvan de partner onlangs is overleden. Voor deze mensen ligt het gevaar van eenzaamheid op de loer. In de gezamenlijke ruimte kunnen ze ‘s avonds samen een kaartje leggen, koffie drinken, of een praatje maken. Dat is een hele belangrijke functie.”

Hoewel de verbouwing van de vier scholen in elk dorp anders wordt aangepakt, zijn de overeenkomsten groot. De bewoners wisselen dan ook veel kennis en ervaringen uit. Bert bundelde zijn bevindingen uit Castenray bovendien tot een draaiboek, waarmee andere initiatieven hun voordeel kunnen doen. “Als bewonersinitiatief komen er dingen op je af waar je vooraf misschien nog nooit over hebt nagedacht,” zegt Maurice Bergmans, die de initiatiefnemers namens Katalys adviseert.  “Bijvoorbeeld: hoe wijs je woningen toe aan bewoners? Het is heel mooi als je daarbij kan terugvallen op de ervaringen en de visie van een vergelijkbaar initiatief dat eerder met dat bijltje heeft gehakt.”

De initiatieven van de bewoners worden actief door de gemeente Venray gesteund. De gemeente, tot voor kort eigenaar van de schoolgebouwen, droeg de leegstaande panden en de omringende grond voor een symbolisch bedrag van 1 euro aan de bewoners over. De gemeente is dan ook heel positief over de bewonersinitiatieven. “Voor een klein dorp betekent de sluiting van een basisschool vaak een flinke aderlating,” zegt Sonja van Griethuysen, planoloog bij de Gemeente Venray. “Daarom zijn we heel blij dat bewoners in verschillende dorpen zich inzetten om de school een nieuwe bestemming te geven. Zeker als zo’n bestemming er ook nog eens aan bijdraagt dat ouderen langer in het dorp kunnen blijven wonen. Dat komt de sociale cohesie en de leefbaarheid echt ten goede.”

Financiering

Ook Katalys is nauw bij de verschillende initiatieven betrokken. Katalys dacht mee over zaken zoals organisatie, financiering en de inrichting van de buitenruimte. Katalys hielp de initiatiefnemers ook via partnerorganisatie Arcadis met het berekenen van verbouwingskosten en een exploitatiemodel. En om het voor een bank mogelijk te maken ook een deel te financieren worden de initiatieven door Katalys maatschappelijke financieringen (toen KNHM Participaties) ondersteund met een lening tegen een laag rentepercentage. Op deze manier kan Katalys de initiatieven langdurig en duurzaam ondersteunen bij het beheer en de exploitatie en kunnen ze met hun vragen altijd bij deskundige adviseurs terecht. “We geloven sterk in de kracht van dit soort lokale initiatieven,” zegt Maurice. “Het herbestemmen van de schoolgebouwen levert een belangrijke bijdrage aan de leefbaarheid van het dorp, en wordt echt door het hele dorp gedragen. De betrokkenheid en het enthousiasme zijn heel groot. Dat is heel mooi om te zien.”

De transformatie van de schoolgebouwen is mogelijk gemaakt door een combinatie van financieringsvormen. Drie van vier bewonersinitiatieven ontvingen een bijdrage uit de KLC-regeling (Kwaliteits Limburgse Centra), een provinciale subsidie, die wordt aangevuld met cofinanciering van de gemeente. Daarnaast leenden de bewoners geld van banken en ontvingen ze bijdragen uit verschillende fondsen. In Veulen heeft de Stichting Antoniushof bovendien een fondsenwerver ingeschakeld, die op zoek gaat naar partijen die willen meefinancieren. In Vredepeel wordt een van de appartementen gefinancierd vanuit de kerk. Om voldoende kapitaal te vergaren, gaat het bewonersinitiatief in dit dorp bovendien obligaties met een waarde van 500 euro uitgeven, waarop particulieren en bedrijven kunnen intekenen. Toch leert de praktijk dat het rondkrijgen van de financiën een flinke uitdaging is, zeker in de huidige tijd.

“Op dit moment is het in heel Nederland lastig om een gebouw te realiseren”, zegt Piet van der Zanden van stichting Regina Pacis Vredepeel. “Aannemers zijn heel druk en de bouwkosten stijgen zo snel dat bouwbedrijven over een langere periode geen vaste prijzen meer hanteren. Dit betekent dat je als bewonersinitiatief over een lange adem moet beschikken. En dat je heel creatief te  werk moet gaan.” Ook Maurice ziet dat bewonersinitiatieven tot het uiterste moeten gaan om de kosten per appartement te drukken: “De verdiensten in de vorm van huuropbrengsten zijn bescheiden; de initiatieven krijgen hun begroting alleen rond als bewoners bereid zijn om zelf veelvuldig de handen uit de mouwen steken. Gelukkig is die bereidheid heel groot. De bewoners gaan zelf aan de slag met het inrichten van de buitenruimte of het verrichten van sloopwerkzaamheden. Dat is een hele belangrijke succesfactor.”

Voor en door het dorp

De transformatie van de vier Venrayse basisscholen laat zien dat lokale gemeenschappen zelf een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de zorg voor kwetsbare ouderen. De bewoners boeken daarbij op verschillende terreinen winst. Door de herbestemming worden de leegstaande gebouwen behoed voor verval en mogelijke sloop, blijft het netwerk van hulpbehoevende ouderen intact, en kunnen verenigingen, kerk, buurtgenoten en mantelzorg een rol blijven spelen in de (in)formele zorg.  Maar de belangrijkste winst is misschien wel dat de ouderenzorg voor én door het dorp wordt georganiseerd.
Sonja van Griethuysen, Gemeente Venray: “Dat vind ik ook het mooie van deze initiatieven: de bewoners doen het helemaal zelf. Het zijn hele actieve dorpen, met veel vrijwilligers die bereid zijn om veel uren in zo’n project te steken. De initiatieven zijn echt van onderop georganiseerd.”

Dit item is gepubliceerd op 31 oktober 2022