Nergens zijn de gevolgen van de gaswinning zo zichtbaar als in Groningen. En nergens zijn bewoners zo gemotiveerd om werk te maken van de energietransitie. Werkplaats nam een kijkje in de keuken van Zonnedorpen, een duurzame energiecoöperatie in het noorden van de provincie. “De energietransitie leeft hier enorm.”
Vlakbij het centrum van het Groninger gaswinningsgebied ligt Zijldijk. Een lintdorp met nog geen tweehonderd inwoners, maar ook een dorp waar de gevolgen van de gaswinning duidelijk te zien zijn. Geen enkel huis heeft de laatste twintig jaar gaswinning schadevrij doorstaan. Wie zou denken dat de bewoners van Zijldijk daardoor bij de pakken neer gaan zitten, vergist zich. Het dorp loopt, samen met de dorpen Garsthuizen, Godlinze, Leermens, ‘t Zandt en Zeerijp, voorop in de energietransitie. Drie jaar geleden riep een groep idealistische bewoners samen met Dorpsbelangen de energiecoöperatie Zonnedorpen in het leven, die op ’t Zandt een zonnepark exploiteert. “In de zes dorpen leefde al een tijdje de wens om een eigen alternatief voor de gaswinning te ontwikkelen,” zegt Willem Schaap, vicevoorzitter van de energiecoöperatie. “Door je eigen energie op te wekken, ben je niet afhankelijk van grote bedrijven in Dortmund of Zuid-Zweden. En als je die duurzame energie ook nog eens tegen een aantrekkelijke prijs kunt aanbieden, is dat helemaal mooi.”
Zonnedorpen levert sinds 1 maart duurzaam opgewekte energie aan bijna 100 huishoudens en geldt als een groot succes. Het zonnepark leverde de afgelopen zeven maanden 329.000 kW energie en voorkwam daarmee de uitstoot van maar liefst 326 ton CO2. Willem: “In het begin werden we een beetje als een groepje Don Quichottes gezien, maar tegenwoordig weten steeds meer dorpelingen ons initiatief te vinden. Ook omdat ze zich steeds scherper bewust worden van de noodzaak om onze energievoorziening duurzaam te organiseren. Bovendien zijn we als coöperatie echt een voorziening van de dorpen zelf. Dat zorgt voor een sterk wij-gevoel.”
Geen storend element
Het zonnepark op ’t Zandt neemt een oppervlakte van 0,3 hectare in beslag. Toch zijn de zonnepanelen nauwelijks in het landschap ‘aanwezig’ – een belangrijk uitgangspunt bij de aanleg van het park. Willem: “Groningen is een provincie van open landschappen en weidse vergezichten. Daarom vonden we het belangrijk dat bewoners het zonnepark niet als een storend element zouden ervaren. Dat is goed gelukt: het hoogste punt van het park ligt slechts één meter boven het maainiveau. Je kijkt er zo overheen.” Een ander belangrijk uitgangspunt van de zonnedorpen is dat de door de coöperatie geleverde energie voor iedereen beschikbaar is, ook voor bewoners met minder financiële draagkracht. Om dat voor elkaar te krijgen gingen de initiatiefnemers op zoek naar mogelijkheden om de volledige investering vóór te financieren. De coöperatie vond verschillende fondsen, een bank en de provincie Groningen bereid om samen het startkapitaal van 450.000 euro voor hun rekening te nemen. Rente en aflossing worden doorberekend in de stroomprijs, die desondanks onder het gangbare tarief van 23 cent per kilowattuur ligt. Willem: “Noord-Groningen is van oudsher geen rijk gebied, dus je moet echt rekening houden met de portemonnee van de bewoners. Als je eerst 200 á 300 euro per paneel entreegeld moet betalen, is dat voor sommige deelnemers al een te grote drempel. Bovendien blijkt uit onderzoek dat slechts 15% van onze leden wat extra’s willen betalen voor duurzame energie. De andere 85% trek je vooral over de streep doordat deelnemers het voordeel in hun portemonnee voelen.”
Optelsom
De Zonnedorpen staan niet op zich. Verspreid over de provincie Groningen zetten tientallen buurtschappen, wijken en dorpen zich in voor een duurzame energievoorziening, gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen zoals wind, zon of aardwarmte. In Middelstum realiseerde de energiecoöperatie Middelstroom een groot zonnedak met 225 zonnepanelen. In de Groninger wijk Paddepoel werkt Grunninger Power aan de ontwikkeling van een warmtenet en sinds maart 2019 ligt in het zuidoosten van stad Groningen een van de grootste zonneparken van Nederland, Roodehaan. Ook Loppersum timmert aan de weg. De Lopster Energie Coöperatie experimenteert met een techniek om warmte uit het oppervlaktewater te halen en er zijn vergevorderde plannen voor de aanleg van een warmtenet. Willem: “Er wordt in de provincie volop geëxperimenteerd met duurzame energie, maar ook met financieringsmodellen en nieuwe technieken om die energie voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk te maken. Allemaal vanuit het besef dat er niet één overkoepelende oplossing is. We zullen het in de toekomst echt moeten hebben van een optelsom van allemaal kleinere projecten.” Volgens Willem leeft de energietransitie enorm in Groningen. “De gaswinning werd aanvankelijk als een godsgeschenk gezien en ook de Nederlandse verzorgingsstaat is voor een belangrijk deel uit de aardgasbaten gefinancierd. Maar de laatste 20 jaar zijn we in Groningen nadrukkelijk met de nadelen van de gaswinning geconfronteerd. Dat betekent dat iedereen hier doordrongen is van het feit dat we zo snel mogelijk van het gas af moeten.”
Dorpsauto’s
Inmiddels hebben sommige energiecoöperaties van het eerste uur ook op andere terreinen hun vleugels uitgeslagen. Grunneger Power adviseert bewoners bij het maken van wijkenergie plannen en het realiseren van zonnedaken, energiecoöperatie Steendam biedt bewoners toegang tot snel internet en in Zijldijk en omstreken rijden al een tijdje twee elektrische dorpsauto’s rond. De dorpsauto’s zijn gratis beschikbaar voor alle inwoners van de zes dorpen. Bewoners kunnen de auto via een speciale app reserveren – geen overbodige luxe in een streek waar de meeste bewoners minstens vier kilometer moeten reizen voor een openbaar vervoer-halte. Willem: “Als coöperatie zetten we ons in voor de verduurzaming van de lokale energievoorziening. Maar ook ons verkeer is een belangrijke bron van vervuiling. Met onze dorpsauto’s leveren we een kleine bijdrage aan het terugdringen van de CO2-uitstoot en het brandstofverbruik. En dankzij de dorpsauto’s kunnen mensen die slecht ter been zijn of zich geen auto kunnen veroorloven, toch mobiel blijven.” De laatste tijd is Zonnedorpen ook steeds vaker actief betrokken bij projecten buiten het dorp. De coöperatie werkte onlangs mee aan de ontwikkeling van een verbeterde warmtepomp, die de temperatuur van het circulatiewater tot 90° kan verhogen en participeert, samen met een aantal andere energiecoöperaties in een coöperatieve projectontwikkelaar, die er naar streeft dat de opbrengsten van lokale duurzame energieopwekking in het gebied blijven.
Sociale impuls
Willem: ‘De eerste grote zonneparken in Groningen zijn door Chinese investeerders gerealiseerd. Maar in Sappemeer hebben ze er weinig aan als de winst naar een bv in Shanghai vloeit. Daarom proberen we projecten op het gebied van duurzame energie zoveel mogelijk met lokale partners te realiseren. Bovendien betaalt onze eigen coöperatieve energiemaatschappij, Energie van Ons, voor elke klant in het gebied 75 euro aan de plaatselijke dorpsvereniging, die het geld naar eigen inzicht aan sociale projecten kan besteden. Zo kan duurzame energie echt een impuls geven aan de sociale cohesie in een dorp.” Om te zorgen dat andere energiecoöperaties niet helemaal opnieuw ‘het wiel moeten uitvinden’, werkt Zonnedorpen ook mee aan een handboek met tips voor andere energiecoöperaties. Zoals: niet bang zijn. En buiten de kaders denken. Willem: “Maar de belangrijkste tip is dat je je niet moet laten ontmoedigen door de eerste tegenslag die op je pad komt. En ook niet door de tiende. Als je gewoon blijft doorgaan en je einddoel scherp voor ogen houdt, kun je als initiatief heel ver komen.”
Expert aan het woord
Landschappelijk gezien is het zonnepark op ’t Zand goed ingepast in de omgeving, meent Leonieke Heldens, landschapsarchitect van Arcadis. “Wij worden geregeld door commerciële partijen gevraagd om het vergunningstraject van zonneparken te verzorgen. We merken dat hun aanvraag regelmatig wordt afgewezen vanwege die landschappelijke inpassing. Zij zijn vaak op zoek naar de maximale beschikbare ruimte voor de zonne-energie en vergeten daardoor soms de omgeving en het landschap. En dus kan dat in strijd zijn met wat de provincie of de gemeente wil op die plek. Gelukkig nemen inwoners zelf steeds meer het initiatief voor een zonnepark. Zij kijken vaker naar het effect van het park op het landschap, op de biodiversiteit en op de beleving vanuit de omgeving. Zij willen het karakter van het landschap in stand houden, vergezichten behouden en ook niet-financiële meerwaarde creëren. Dat is duidelijk een plus voor de overheid.”
Tips van Leonieke:
- Probeer je aanvraag goed aan te laten sluiten bij het beleid van de provincie/gemeente. Op dit moment is de overheid bezig het beleid regionaal helder te krijgen in de Regionale Energie Strategieën (RES). Soms ligt er al een structuurvisie en zijn er lokaal plekken aangewezen die geschikt zijn voor dergelijke kleine zonneparken.
- Naast de schaal van het park, het aantal panelen, is het goed om te kijken naar de opstelling van de panelen. Zijn ze laag geplaatst zodat je er makkelijk overheen kunt kijken? Kunnen ze wat uit elkaar geplaatst worden zodat er nog ruimte is voor kruidenrijke plekken of houtwallen waardoor er ook een belangrijke bijdrage geleverd wordt aan biodiversiteit?
- Bedenk welke waarde je kunt toevoegen aan de plek, of wat je kunt teruggeven. Ligt het zonnepark naast een fietspad, dan kun je misschien een rustplek met een bankje creëren. Of gebruik een deel van het veld voor natuureducatie.
- Kijk eens verder dan het natuurlandschap voor het zonnepark, wellicht is er in de buurt een braakliggend bedrijventerrein of een groot dakoppervlak wel heel geschikt.
